Dijtal Para Nedir?

Dijital para; bütünüyle elektronik ortamda tutulan, geleneksel fiziki paralar gibi bir değeri, hacmi ve karşılığı olan herhangi bir ödeme aracıdır. Dijital para, elektronik para, elektronik döviz ya da dijital döviz olarak da isimlendirilir.

Dijital paralar; madeni ya da kağıt şeklindeki lira, dolar, euro gibi fiziksel değildir. Bilgisayar ortamlarında 0 ve 1 kodlar halinde tutulurlar. (ayr. bkz. İkili Sayı Sistemi) Dijital paralar, merkez bankaları dijital paraları(CBDC), sanal paralar ve kripto paraları da kapsayan geniş bir kümedir diyebiliriz ancak bazı özellikleriyle birbirlerinden ayrılırlar. Örneğin; merkezi ya da merkeziyetsiz olması, oyun veya topluluk gibi belirli bir alanla sınırlandırılmış olup olmaması gibi bazı özellikleri sıralayabiliriz.

Dijital paralar alım-satım veya takas işlemleri için kullanılabilirler. Belirlendikleri şartlara göre bir geçerliliği vardır. Örneğin yalnızca bir oyun için tasarlanmış kapalı bir sanal para(sanal jeton) oyun dışında çoğunlukla kullanılamazken şifrelenmiş paralar(kripto para) birbirleri arasında transfer edilebilir ve stabil paralar(stabil coin) aracılığıyla TL, USD, EUR gibi para birimlerine çevrilebilirler.

• Dijital paralar(ya da dijital dövizler) yalnızca dijital ortamlarda bulunan ve korunan paralardır. Fiziksel ortamda bulunmazlar.
• Dijital paralar bir devlet ya da banka tarafından kontrol edilirse düzenlenmiş(regulated), bir merkeze bağlı değilse yani dağıtık yapıdaysa düzenlenmemiş(unregulated) olarak sınıflandırılırlar.
• Elektronik paralar merkez bankası dijital paralarını(CBDC), sanal paraları ve kripto paraları çoğunlukla kapsar.
• Dijital paralar değer transferi için kullanılabilir. Örneğin bir e-ticaret sitesinde paranızın transferi karşılığı hizmet ya da ürün satın alabilirsiniz. Diğer yandan dijital paralarla ayrıcalık edinebilirsiniz. Bir oyunda yatırmış olduğunuz parayla yeni kıyafetler, ek güçler vs. satın alabilmeniz örnek verilebilir.
• Dijital dövilzlerde işlemler 7/24 yapılabilir ve işlem harcamaları çok düşüktür.
• Dijital paraların piyasaya sürülmesi, oluşturulması fiziksel paralara kıyasla daha basittir ve ucuzdur. Çünkü kağıt ya da madeni para bastırma sürecinde fiziki ihtiyaçlar masrafı arttırır.
• Dijital dövizler internet üzerinden telefon, bilgisayar, tablet vb. donanımlarla kullanılabilir.

Dijital dövizler; banka depozitoları, CBDC’ler, sanal paralar ve kripto paralar olarak farklı türlere ayrılır.

Banka Depozitoları

Çevrimiçi banka hesaplarında tutulan paralar dijital para olarak değerlendirilebilir ancak hesabınızdaki paranın dijitalde işlemlerden geçmesi gerekmektedir. Açacak olursak banka hesabında tutulan paralar ATM’den ya da bankadan çekilip fiziksel biçim alabildiği için dijital para değildirler. Ancak çevrimiçi banka hesabındaki paralar günlük işlemlerde kolaylık sağlama, hızlı transfer gibi çeşitli dijital para yöntemleriyle kullanılabildiği için dijital para olarak değerlendirilebilir. [1]

Merkez Bankaları Dijital Paraları(CBDC)

Merkez Bankaları Dijital Paraları(CBDC), bir ülkenin kendi parasını temsilen merkez bankası tarafından üretilen ve sağlanan dijital para birimleridir. CBDC’ler bulundukları ülkenin itibari para birimlerine sabitlenirler. [13]

Merkez bankaları dijital paraları(CBDC), mal ve hizmet alışverişinde kullanılabilecek bir yasal ihale şekli olarak kabul edilir. [13] Geleneksel olarak madeni ve kağıt paralar bir ülkenin bastığı itibari parayken günümüzde dijitalin yaygınlaşmasıyla birlikte dijital itibari paralar birçok devlet tarafından araştırılmaya başladı.

CBDC’ler genellikle kısıtlanmış, yarı merkeziyetsiz diyebileceğimiz bir blok zinciri ağında tutulurlar. Kontrol merkez bankaları tarafından sağlanır. CBDC’lerin amacı işlemlerin hızlandırılmasını sağlamak, para aktarım maliyetlerini düşürmek, para transferlerini kolaylaştırmaktır.

IMF’in 2022 Şubat ayındaki raporunda toplamda 100 ülkenin merkez bankaları dijital paralarını az çok araştırdığı ve bazı ülkelerin hali hazırda dağıtık dijital paraları kullandığını belirtiyor. [15]

Bahamalar'da Sand Dollar (yerel CBDC) bir yıldan uzun süredir kullanılmaya devam ediyor. [15]

Çin'de, e-CNY olarak adlandırılan dijital renminbi, yüz milyondan fazla bireysel kullanıcı ve işlemlerde milyarlarca yuan ile ilerlemeye devam ediyor. [15]

Sanal Paralar

Sanal paralar; belirli bir toplulukla ya da pazarla sınırlandırılmış, genellikle yazılım geliştiricileri veya kuruluşlar tarafından öne sürülen, çevrimiçi ortamlarda kullanılabilen, dijital paranın bir başka biçimidir.

Sanal paralar açık ya da kapalı olarak sınıflandırılır. Açık sanal paralar, gerçek para olarak bir karşılığı olan paralardır. Bitcoin, Ethereum gibi kripto paraları örnek verebiliriz. Çünkü bu ve benzeri kripto paralara(crypto currency) yatırılan paralar sonrasında kararlı paralara (stabil coin) dönüştürülerek banka hesaplarınıza aktarılabilir.

Kapalı sanal paralar ise e-ticaret ortamları, oyunlar gibi belirli bir topluluk için sınırlandırılmış ve yalnızca o ortamda geçerliliği olan paralardır. Bunu ıssız bir adada midyeleri para olarak benimsemiş ve kullanan kişileri örnek gösterebiliriz. Kendi aralarında midyeler geçerli olsa da ada dışında bir geçerliliği olmayacaktır. Başka bir örnek verecek olursak bir oyunda kazandığınız paralar yalnızca oyun içinde bir anlam ifade eder, kullanılır.

Kripto Paralar

Kripto para; işlemlerin şeffaf ve gizli şekilde tutulduğu merkeziyetsiz bir blok zinciri ağını kullanan, şifrelenmiş sanal paralardır. Sanal para oldukları için de dijital para sınıfına dahil edilirler. Kripto paralar kriptografi teknikleri kullanılarak korunurlar. Bu yüzden sahte veya çift harcama(double-spend) gibi olası sorunlara karşı çok büyük oranda koruma sağlarlar.

Kripto paralar, CBDC’lerin aksine merkezi bir otorite tarafından sağlanmazlar. Dağıtık ağlarda bulunmaları sebebiyle işlemlerdeki kararlar madencilerin(miner) ortak kararına bağlıdır. Kripto paralarda her işlemin kaydı kronolojik olarak tutulduğu için açık blok zinciri ağlarında işlemler herkes tarafından izlenebilir. Ancak işlem yapan kişilerin kimliği şifreleme teknikleriyle gizlenir. Özetle, kripto paralarda yapılan işlemlerde kişiler büyük oranda anonim kalırken yapmış oldukları işlemler şeffaftır.

Kripto para hacmi 2022 Mayıs itibariyle $1.20 trilyon dolar değerindedir. [15] En popüler kripto para birimleriyse Bitcoin ve Ethereum’dur.

Dijital paraların harcama maliyetlerini düşürme, hızlı ve günün neredeyse her saatinde işlem yapma imkanı sağlamak gibi önemli avantajları vardır. Dijitalin gelişmesiyle birlikte devletler, bankalar tarafından da gelenekselden dijitale doğru bir ilerleyiş söz konusudur. Dijital dövizin avantajlarını maddeleyecek olursak:

• Dijital paralar biriktirme, saklama gibi işlemler için fiziki bir alana ihtiyaç duymaz. Bu yüzden masrafları, dolaylı yoldan zaman ve alan masrafı, düşürürler.
• Dijital paraların muhasebesi daha kolay tutulur ve işlemlerin takip edilmesi kolaydır. Geliştirilen sistemlerle birlikte veri analizi daha kolaylaşmaktadır. Kağıt yığınından işlemleri kontrol etmeye çalışmak yerine kronolojik olarak bir ekranda sıralanan işlemlerle harcamalarınızı vb. takip edebilirsiniz.
• Fiziki paraların basımı için gerekli materyallerin kullanımının azaltılmasıyla maliyetler düşer.
• Bir ülkeden başka bir ülkeye az masrafla, çok hızlı bir şekilde para transferini mümkün kılabilecek bir potansiyele sahiptir. Bunun bir sebebi de aracıların ortadan kaldırılmasıdır.
• Çevrimiçi cüzdanlar gibi yapılarla birçok insanın ekonomiye dahil olmasını sağlayabilmektedir.
• Kripto paralar, izlenmeye ve sansürlenmeye karşı dayanıklıdır.

Dijital dövizlerin dezavantajlarını maddeleyecek olursak:

• Dijital çağın en önemli sorunlarından birisi kötü niyetli insanların güvenlik açıklarından yararlanarak sistemlere saldırması, verileri çalması, satmasıdır. Dijital paralarda zaman zaman bu saldırılara maruz kalmaktadır.
• Kripto paralarda kullanıcılar büyük oranda anonim kalabildikleri için kara para aklama ve yasa dışı faaliyetlerde takip edilememektedir. İnternetin karanlık yüzü Dark Web’de insanlar kripto paraları uyuşturucu ticareti vb. yasa dışı aktivitelerde kullanabilmektedir.
• Kripto paralarda sistemin kontrolü ve devamlılığı madencilere bağlı olduğundan dolayı madencilere teşvik amaçlı ücretler ödenmelidir.
• Merkezi dijital paralarda devletler ya da kurumlar hesaplarınızı dondurabilir ya da kapatabilir, işlemlerinize müdahale edebilirler.
• Dijital paralar sosyal mühendislik yöntemleriyle ele geçirilebilir.
• Kripto para piyasalarında işlem gören kripto para birimleri fiyat dalgalanmalarından muzdariptir. Bu nedenle bazı ekonomistler kripto paraları kısa ömürlü bir heves veya spekülatif balon olarak görmektedir. [9]

Türkiye Merkez Bankası birçok kurumla ikili mutabakat tutanakları imzaladıktan sonra Dijital Türk Lirası İşbirliği Platformu’nu oluşturmuştur. Blok zinciri teknolojisi, dağıtık yapıların ödeme sistemlerinde kullanımı, anlık ödeme sistemleri ile entegrasyon gibi konularda testler yapılması da planlanmaktadır. [3]

Dijital paralar merkezi ya da merkeziyetsiz, düzenlenmiş ya da düzenlenmemiş, belirli bir gruba özgü ya da genele açık şeklinde sınıflandırılabilmektedir. Aynı zamanda dijital döviz, elektronik para, elektronik döviz olarak isimlendirilebilmektedir.

Dijital dövizler daha çok kripto paraların yaygılaşmasıyla birlikte adını duyurmaya başlasa da devletler, bankalar ve diğer kuruluşlar tarafından da takip edilmektedir. Türkiyenin de dahil olduğu birçok devlet işlemlerini hızlandırmak, maliyeti azaltmak, teknolojik gelişmelere uyum sağlamak gibi sebeplerle kendi diital paralarını kullanıma sunmaya hazırlanmaktadır. Hal böyle olunca dijital paraların dezavantajlarının azaltılması yönündeki çalışmalar önem kazanmaktadır. Siyah şapkalıların karşısında duran beyaz şapkalılara selam olsun. Sağlıcakla..